Friday, November 27, 2015

યે પાંચ સાલોં કા દેને હિસાબ આયે હૈં



બીરેન કોઠારી
આ બ્લોગ પર મારાં પોતાનાં લખાણો સિવાય મને ગમતી રચનાઓ તેમજ અન્ય ઉપયોગી લેખો મૂકવાનો ઉપક્રમ મુખ્યત્વે રહ્યો છે. આ ઉપક્રમ અંતર્ગત વધુ એક આરંભ કરતાં આનંદ થાય છે. લેખક- ચરિત્રકાર અને મારા મિત્ર બીરેન કોઠારીની સાપ્તાહિક કોલમ'ફિર દેખો યારોં' , સુરતથી પ્રકાશિત અખબાર 'ગુજરાતમિત્ર'માં  દર ગુરુવારે પ્રકાશિત થાય છે, જેમાં તેઓ નાગરિકધર્મને લગતા સામાન્ય પ્રશ્નો અને વ્યક્તિગત સ્તરે તેના શક્ય ઉપાયો મૂકવાનો સન્નિષ્ઠ પ્રયાસ કરે છે. તેમના મેઈલીંગ લીસ્ટ દ્વારા તેમજ 'વેબગુર્જરી' પર આ લખાણો વાંચવા મળે છે. એ વાંચીને, મને અંગત રીતે લાગે છે કે એક ઉમદા વિચાર વધુ ને વધુ લોકો સુધી પહોંચે એ માટે એને મારા બ્લોગ પર રીપોસ્ટ કરું. બીરેનભાઈએ આ માટે અનુમતિ આપી તે બદલ તેમનો આભાર. દર અઠવાડિયે નિયમિતપણે અહીંં એમની કોલમના લખાણને એ જ નામ હેઠળ રીપોસ્ટ કરવામાં આવશે. આશા છે, મારી જેમ સહુને ગમશે જ. 


********************************

આપણી લોકશાહીમાં ચૂંટણીઓની નવાઈ નથી. નગરપાલિકાઓ, વિધાનસભા કે લોકસભાની ચૂંટણીઓ ખરી જ, એ ઉપરાંત નાનીમોટી અનેક સ્થાનિક સંસ્થાઓની ચૂંટણીઓ પણ ખરી. દરેક ચૂંટણી આપણને આપણો મત કિંમતી અને પવિત્ર હોવાનું યાદ દેવરાવતી રહે છે. એક રીતે નાગરિક તરીકે ભલે કામચલાઉ તો કામચલાઉ, પણ આપણા મહત્ત્વનો અહેસાસ આ મોકે આપણને થાય છે. ચૂંટણી કોઈ પણ હોય, એક જાગૃત મતદાતાને થતી મૂંઝવણ લગભગ કાયમી હોય છે. મત કોને આપવો? પક્ષને નજર સામે રાખવો કે ઉમેદવારને? ચૂંટણી અગાઉ વિવિધ પક્ષો પોતાનો ચૂંટણીઢંઢેરો બહાર પાડે છે. તેને તેઓ કેવી અને કેટલી ગંભીરતાથી લે છે એ અલગ વાત થઈ, પણ એક ઔપચારિકતા લેખે પોતાના પક્ષની નીતિ દર્શાવવી જરૂરી બની રહે છે. ખરેખર તો, દરેક ચૂંટણી વખતના જે તે પક્ષના ચૂંટણીઢંઢેરા સાચવીને રાખ્યા હોય અને તેને જે તે પક્ષની વર્તમાન સ્થિતિ અને નીતિ સાથે સરખાવવામાં આવે તો કવિ રાજેન્‍દ્ર શુક્લની પેલી પંક્તિ યાદ આવ્યા વિના રહે નહીં: આ અહીં પહોંચ્યા પછી આટલું સમજાય છે, કોઈ કંઈ કરતું નથી, આ બધું તો થાય છે. મૂળ પંક્તિનો સંદર્ભ ભલે અલગ રહ્યો, પણ મતદાતા તરીકે વિચારીએ તો એ તદ્દન બંધબેસતી લાગે. વિવિધ સ્તરની ચૂંટણીઓ માટે એક જ પક્ષના ચૂંટણીઢંઢેરાનો અભ્યાસ કરીએ તો તેની અર્થવિહીનતા અથવા તો એ ઢંઢેરાની ગંભીરતા જે તે પક્ષને માટે કેટલી છે એ તરત સમજાઈ જાય.
આપણા દેશની સાત દાયકા જૂની લોકશાહીની તાસીર જોતાં એમ લાગ્યા વિના રહે નહીં કે હજી આપણે આપણા પ્રતિનિધિને ચૂંટતા નથી, બલકે આપણા ઉદ્ધારકને, આપણા તારણહારને ચૂંટીએ છીએ. આ તારણહાર ચૂંટાશે, ચૂંટાયા પછી પોતાની જાદુઈ લાકડી ફેરવશે અને ઉદ્ધાર થઈ જશે. વરસોવરસ એક વ્યક્તિને તારણહારના સ્થાને મૂક્યા પછી તેનાથી કંટાળીએ ત્યારે બીજા તારણહારને ચૂંટીશું. આમાં ક્યાંય આપણે લોકપ્રતિનિધિ તરીકેની ઉમેદવારની ભૂમિકાની કે તેણે કરેલા કાર્યની ભાગ્યે જ ચર્ચા કરીએ છીએ. ચૂંટણીનો દિવસ નજીક આવતો જાય એમ ઉમેદવાર કયા મુદ્દાઓ આગળ ધરે છે, એની પર નજર નાંખીએ તો એ સમજાય કે આપણા મતનું મૂલ્ય તેને મન કેવું છે!
સામે પક્ષે એ પણ જોવાની જરૂર છે કે ઉમેદવારનું મૂલ્ય આપણા મનમાં કેવું છે! આપણી સોસાયટીમાં તે એક-બે બાંકડા મૂકી આપે, લાઈટના બે-ચાર થાંભલા ગોઠવી આપે કે ડામર અને કપચી ભરેલાં એકાદ બે ડમ્પર ઠાલવી દે એટલામાં જ રીઝી જવા આપણે તૈયાર હોઈએ છીએ? કે પછી તેનાથી આગળ એ કંઈક કરે એવી આપણી અપેક્ષા હોય છે? સ્થાનિક સ્તરે આવાં કામો દ્વારા જે તે ઉમેદવાર ચૂંટાઈ આવે એ પછી તેને આ પદ્ધતિ ફાવી જાય છે. મોટે ભાગે તે વારંવાર ચૂંટાતો રહે છે અને એમ સમજી બેસે છે કે આ રીતે ચૂંટાવાનો તેનો અધિકાર છે.
લોકશાહીને એક શાસનપદ્ધતિ તરીકે આપણે સ્વીકારી તેની સાથે જ એક બાબત જોડાયેલી હતી કે દર પાંચ વર્ષે શાસક બદલાતા રહે. એ રીતે શાસકને પોતાને પોતાના શાસનકાળ પ્રત્યે એક દૃષ્ટિપાત કરવાની તક મળે અને તેના મનમાં પણ અનિશ્ચિતતા રહે. દરેક ચૂંટણી વખતે મતદાતાઓએ આ હકીકત યાદ રાખવા જેવી છે. કોઈ પણ પક્ષ હોય કે કોઈ પણ ઉમેદવાર હોય, આખરે તે પ્રજા દ્વારા ચૂંટાતો પ્રતિનિધિ છે. પ્રજા ઈચ્છે તો જ તેને ચૂંટે અને સત્તાસ્થાને બેસાડે. સત્તાસ્થાન પણ પોતાનો અધિકાર જમાવવા નહીં, બલકે પ્રજાની સેવા માટે છે એ બાબત તેના મનમાં સતત રહેવી જોઈએ. દર પાંચ વરસે તેને આ બાબતનો અહેસાસ થવો જોઈએ.  
એટલે કે કોને મત આપવો એ મૂંઝવણનો ઉકેલ બહુ સાદો છે. સત્તાસ્થાને જે શાસક કે પક્ષ હોય તેને ફરી મત ન આપવો, એટલી સાદી બાબત મતદાતા તરીકે આપણે યાદ રાખવા જેવી છે. આનું કારણ એટલું જ કે જે તે પક્ષ કે ઉમેદવારને યાદ રહે કે તે પ્રજા પર શાસન કરવા નહીં, પણ પ્રજાનાં કામ કરવા માટે ચૂંટાયા છે. પોતે શાસક નહીં, સેવક છે, એ તેણે યાદ રાખવું અને તેમને એ યાદ રહે એ જોવાનું કામ આપણું છે. કોઈ પણ ઉમેદવાર ગમે એવો લાયક કે કાર્યક્ષમ હોય, એક ટર્મથી વધુ તક તેને આપવી નહીં, અને બીજી તક આપવી હોય તો વચ્ચે એક ટર્મ તેને ઘેર બેસાડીને પછી એ તક આપવી. આમ કરવાનો હેતુ એટલો જ કે પ્રજા એ કોઈની જાગીર નથી એ બાબતનો અહેસાસ તેના મનમાં બરાબર રહે.
આને લઈને ભલે એમ બને કે મહાનગરપાલિકાની ચૂંટણી, રાજ્યસ્તરની ચૂંટણી કે કેન્‍દ્રીય સ્તરની ચૂંટણીમાં એક જ મતદાર અલગ અલગ, વિરોધાભાસી લાગે એ રીતે મત આપે. પણ લોકશાહીનો સાચો ઉપયોગ તેમજ હેતુ એ જ છે. આપણા દેશમાં એક જ પક્ષના શાસનના લાંબા ગાળા પછી થોડો સમય મિશ્ર સરકારનો સમયગાળો ચાલ્યો. હવે પાછો એક જ પક્ષના શાસનનો દોર આવ્યો છે. પણ બહુમતિથી ચૂંટાયેલા પક્ષની નીતિરીતિઓમાં ખાસ ફરક હોતો નથી. તેમની વિચારધારા કે સિદ્ધાંતો એક હોય અને તેનાથી સાવ વિરોધાભાસી તેમનો વ્યવહાર હોય એ અનુભવથી નાગરિકો એ હદે રીઢા થઈ ગયા છે કે તેની નવાઈ રહી નથી. ચૂંટણીટાણે ઉછાળવા માટે જાતજાતના મુદ્દાઓ શોધી લાવવા અને ચૂંટણી પછી તેને ડીપ ફ્રીઝરમાં મૂકી દેવાનો ક્રમ નિયમીત બનેલો છે. ઉમેદવારો ભલે અપરિપકવતા કે બાલીશપણું દેખાડે, નાગરિકોએ પુખ્તતા દર્શાવવા માટે હવે આમ કરવું જરૂરી લાગે છે. ગમે એટલા સારા ઉમેદવારને સળંગ ચૂંટવાને બદલે તેને બદલતા રહેવું. લોકશાહીનો મૂળભૂત ઢાંચો એટલો મજબૂત છે અને તે કદી વ્યક્તિવિશેષ આધારીત નથી. તે ગુણો અને સિદ્ધાંતો પર આધારીત છે. તેથી શાસન અસ્થિર થવાનો કે આપણું શું થશે?’ પ્રકારનો ભય મતદારે પોષવાની જરૂર નથી. એ ભીતિ સેવવી જ હોય તો ભલે ઉમેદવાર સેવતો!

વિવિધ સ્તરની ચૂંટણીઓ આવતીજતી રહેશે, પણ આ ગ્રંથિ તેમનામાં વિકસે એ જોવાની જવાબદારી નાગરિક તરીકે આપણી છે.