સલામત શહેરની તરફ....

આપણે જે શહેર કે ગામમાં રહેતાં હોઈએ તે આપણને ખૂબ પ્રિય હોય છે. તેના વિષે કોઈ કંઈ ઘસાતું બોલે તો આપણે તરત જ બચાવમાં ઉતરી જઈએ છીએ. પણ આ લાગણીને જરા બાજુ ઉપર મૂકીને માત્ર એક પ્રશ્ન વિષે શાંતિથી અને તટસ્થતાથી વિચારીએ. “શું મારું શહેર/ગામ કિશોરીઓ અને મહિલાઓ માટે સલામત છે ખરું?”

જવાબમાં “ના” મળે તો આઘાત લાગે ને? પણ આ વરવી વાસ્તવિકતા છે કે એક પણ ગામ કે શહેર કિશોરીઓ અને મહિલાઓ માટે સલામત નથી. એના અગણિત દાખલાઓ સમૂહ માધ્યમો દ્વારા જાહેરમાં આવે છે. બદનામીના ડરને લીધે બહાર ના આવતા હોય એવા કિસ્સાઓ તો અલગ.

જો આપણે આપણા વતનને સાચાં દિલથી પ્રેમ કરતાં હોઈએ તો તેના નાગરિક તરીકે આપણી જવાબદારી બને છે કે તેને સલામત શહેર/ગામ બનાવીએ. એના માટે સૈનિક કે પોલીસ બનવાની જરૂર નથી. એક સામાન્ય નાગરિક તરીકે પણ આપણે ઘણું કરી શકીએ છીએ તેમ છે. અહી એવી બાબતો મૂકવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે, જેનો અમલ કરવામાં આવે તો કિશોરીઓ અને બહેનોની સલામતી જાળવી શકાય.

એ સમજવું બહુ અગત્યનું છે કે લિંગ આધારીત હિંસાના વિવિધ સ્વરૂપો મહિલાઓને શહેર પરનો એક નાગરિક તરીકેનો અધિકાર મેળવવામાં અડચણરૂપ થાય છે. જેમાં જાહેર જગ્યાઓમાં મુક્તપણે હરવું-ફરવું એ મહત્વનું પ્રથમ પગથીયું છે. એટલે કે બગીચા, બજાર, મુખ્ય રસ્તાઓ ઉપર બહેનો મુક્ત રીતે હરીફરી શકે છે કે નહિ એ ચકાસવું પડે. માત્ર દિવસે જ નહિ, મોડી સાંજ કે રાતનો સમય પણ તેમને ત્યાં ફરવા માટે અનુકૂળ રહે છે કે નહિ તે પણ જોવું પડે. ઘણી વાર એવું બને છે કે આવી ભીડભાડવાળી જગ્યાઓએ સીટી મારીને, અભદ્ર કમેન્ટ કરીને, શરીરના અમુક ભાગોએ જાણીજોઈને સ્પર્શ કરીને બહેનો સાથે છેડછાડ કરવામાં આવે છે.

આવી જાહેર જગ્યાઓને મહિલાઓ માટે સંવેદનશીલ અને સલામત બનાવવા માટે મહિલાઓ, સ્થાનીય શાસન અને મહિલાઓના મુદ્દે કામ કરતાં જૂથોની એક-બીજા સાથેની ભાગીદારી એ જાહેર જગ્યાઓમાં સકારાત્મક બદલાવ લાવી શકે છે. શાળા-કોલેજ જેવાં સ્થળોએ પણ પોલીસની નજર હોવી જોઈએ. જેને લીધે રજા સમયે થતી ભીડમાં પણ કિશોરીઓ સલામત રહે.

 સ્ટ્રીટ સર્વે, જૂથ ચર્ચા, સલામતી ઓડીટ જેવાં અલગ અલગ માધ્યમથી વિવિધ વર્ગની મહિલાઓ અને કિશોરીઓના રોજીંદા અનુભવોને જાણી અને સમજી શકાય છે. લૈંગિક હિંસાની સચોટ, વિશ્વાસપાત્ર અને સ્થાનિક આંકડાકીય માહિતી મેળવવા માટેના આ ખૂબ અસરકારક માધ્યમ છે. આ માહિતીનું વિશ્લેષણ અને છણાવટ ભારપૂર્વક એ સાબિત કરે છે કે દરેક વ્યક્તિને જાહેર સ્થળો અને તે માટેની નિર્ણય-પ્રક્રિયામાં શામેલ થવાનો સંપૂર્ણ અધિકાર છે.

મહિલાઓ, યુવતીઓ અને અન્ય હિતધારકોમાં જાહેર સ્થળોએ હિંસા વિશે સમજ વિકસાવવી. આ મુદ્દે સ્ત્રીઓને પોતાના વિસ્તાર માટે આગેવાની લેવા પ્રેરિત કરવી. બજેટની યોગ્ય ફાળવણી માટે નીતિ-વિષયક હિમાયત કરી  સશક્ત કરવી. જેને લીધે બહેનોના અભિગમથી નાણાકીય ફાળવણી કરવામાં આવે.

બહેનોના સામુદાયિક સંગઠનો વચ્ચે ઇન્ટરનેટ અને મીટીંગોના માધ્યમથી શીખવાની અને ચિંતન કરવાની જગ્યા પૂરી પાડવાથી આ પ્રકારના કામોને વધુ અસરકારક બનાવી શકાય છે. બહેનો પોતાના અનુભવો વ્યક્ત કરતી થાય છે. પોતાની તકલીફોનો પોતે જ હલ શોધતી થાય છે. એટલું જ નહિ, માહિતીની તાકાતથી શાસનને પણ જવાબદાર બનાવે છે.

એક બાબત સ્પષ્ટ રીતે સમજવી જરૂરી છે કે મહિલાઓની સલામતી એ માત્ર મહિલાઓનો મુદ્દો નથી. એ દરેક સંવેદનશીલ નાગરિકનો મુદ્દો બંને એ અત્યંત જરૂરી છે. કેમ કે દરેક ઘરમાં મહિલા સભ્ય હોય જ છે.

‘સલામત શહેર’ની દિશામાં થયેલા પ્રયત્નો અને ટકાઉપણા માટે પ્રાપ્ત સફળતાને ટકાવી રાખવી, સતત સંપર્ક અને સંકલન, જ્ઞાનનું આદાન-પ્રદાન, વિચાર અને વલણમાં બદલાવ સતત અને સુપેરે ચાલુ રહે તે આવશ્યક છે.  
             (કચ્છમિત્રમાં તા. ૯-૩-૨૦૧૬ના પ્રકાશિત)